«Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг Мотуридийликка оид асарлари» мавзуси халқаро симпозиумда

Жорий йилнинг 21-22 ноябр кунлари Туркия Республикаси Коня шаҳри Салжуқ университетида Ҳанафийлик-Мотуридийлик ҳақида 7-халқаро симпозиум бўлиб ўтди. Унда дунёнинг турли минтақаларидан дин арбоблари, профессорлар, докторлар, соҳа мутахассислари иштирок этди.

Биз учун қувонарлиси, ўзбек ватандошимиз, айни дамда Салжуқ университетида магистратура босқичида таҳсил олаётган Гулзодахон Ҳурмуҳаммедова ҳам ушбу халқаро симпозиумда қатнашиб, «Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг Мотуридийликка оид асарлари» мавзусини ёритиб берди.

Маърузада шайх ҳазратларининг ҳаёт йўли, илмий мероси ҳамда Мотуридийликка оид асарлари халқаро миқёсда кенг оммага таништирилди. Бу анжуман иштирокчиларида илиқ қарши олинди ва улар томонидан фикр-мулоҳазалар баён қилинди. Суҳбат жараёнида шайх ҳазратлари ҳақидаги саволларга жавоб берилди, айниқса ҳазратнинг китобларини бошқа тилларда ўқиш иштиёқини билдирганлар учун ҳам кўплаб асарлари таржима қилингани айтиб ўтилди. Жумладан, «Иймон» номли асар турк тилига таржима қилингани, бундан ташқари шайхнинг ҳаётларига қизиққанлар учун турк тилида «İслама adanmı ömür», яъни «Исломга бағишланган умр» китоби борлиги таъкидланди.

Маълумот ўрнида шуни ҳам айтиш керакки, етук аллома, фазилатли шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратларининг ибратли ҳаёт йўли ҳақидаги «Исломга бағишланган умр» номли ҳужжатли фильм «Жизнь, посвященная Исламу» рус тилига таржима қилиниб, islom.uz порталининг ижтимоий саҳифаларида тақдим этилди.

Энди Гулзодахон Ҳурмуҳаммедованинг фазилатли шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг Мотуридийлик илмига оид тадқиқотлари ва у зотнинг ҳаётлари ҳақидаги маълумотларни турк тилида тақдим этамиз:

Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf’un maturidiliğe Ait çalışmaları.

Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf’un hayatı

Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf, Orta Asya Sovyet cumhuriyetlerinin son müftüsü ve bağımsız Özbekistan’ın ilk müftüsüdür. 15 Nisan 1952’de Özbekistan’ın Andican şehrinde dünyaya geliyor. İlk dinî eğitimini babasından alıyor. Ardından Sovyet Orta Mektebinde ve Buhara’daki Mir Arab Medresesinde öğrenim görüyor. Daha sonra Taşkent İmam Buhari Yüksek İslâm Enstitüsüne giriyor ve 1975 yılında buradan mezun oluyor. 1976’da Libya Devlet İslâm Üniversitesine kabul ediliyor ve 1980’de bu eğitimini de başarıyla tamamlıyor.

Ülkesine döndükten sonra çok önemli görevler üstleniyor. Sovyet dönemi boyunca Orta Asya ve Kazakistan Müslümanlar İdaresi’nin müftülüğünü yapıyor, Taşkent İmam Buhari Yüksek İslâm Enstitüsünün müdürlüğünü yürütüyor. Özbekistan bağımsızlığını kazandıktan sonra ise ülkenin ilk müftüsü, yani Diyanet İşleri Başkanı olarak görevine devam ediyor.

Bu süreçte hem bölge halkına hem de genel anlamda Müslümanlara yönelik hizmetleri sebebiyle uluslararası düzeyde de takdir görüyor. 1989 yılında Libya Arap Cumhuriyeti tarafından “Büyük Fatih” madalyasıyla, 1990 yılında ise Mısır Arap Cumhuriyeti tarafından birinci dereceli “İlim ve Fen” madalyasıyla taltif ediliyor. Bu madalyalar, dönemin liderleri Muammer Kaddafi ve Muhammed Hüsnü Mübarek tarafından bizzat kendisine takdim ediliyor.

Muhammed Sadık’ın müftülük yıllarında Özbekistan’da sembolik açıdan çok önemli iki mescidin yeniden açılması sağlanıyor. Sovyet döneminde birçok mescid kapatılmış, bir kısmı da harap hâle gelmişti. Onun yoğun gayretleriyle Buhara’daki Mescid-i Kalan ve Bahaeddin Nakşibendi Mescidi yeniden ibadete açılıyor ve bölge Müslümanları için adeta birer hayat merkezine dönüşüyor.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından ve 1991’de bölgedeki ulus devletlerinin bağımsızlığını ilan etmesinden sonra da Muhammed Sadık, Özbekistan’ın ilk müftüsü olarak görevini sürdürüyor. Bu dönemde özellikle Orta Asya Türk cumhuriyetlerinde, mezhebi inkâr eden Selefîlik ve Hizbu’t-Tahrir gibi akımlar giderek yaygınlık kazanmaya başlıyor. Şeyh Muhammed Sadık, bu grupların radikal faaliyetlerini sınırlamak için birçok kişiyle birebir görüşmeler yapıyor.

Bu görüşmelerde, fıkhî mezheplerin önemini hatırlatıyor. Mezheplerin, Müslüman toplumların yüzyıllar boyunca birlik ve beraberliğini sağlayan bir çerçeve olduğunu vurguluyor. Bu tür grupların söylem ve eylemlerinin hem bölgedeki İslâmî gelişmeleri sekteye uğratacağını hem de Müslümanların birliğini zedeleyeceğini ifade ediyor. Özellikle dinini yeni tanımaya çalışan halkın bundan en çok zarar göreceğini tekrar tekrar dile getiriyor.

Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf, 10 Mart 2015 tarihinde Taşkent’te, 63 yaşında vefat ediyor. Onun hayatı, hem ilim hem de din hizmeti bakımından Orta Asya tarihinin yakın döneminde önemli bir örnektir.

Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf, sadece Orta Asya’da değil, dünya genelinde de saygın bir İslâm âlimi olarak tanınmıştır. Birçok uluslararası İslâmî teşkilatta aktif görevler üstlenmiş, bazılarına kurucu üye olarak katılmıştır. Özellikle Dünya İslâm Birliği Yüksek İstişare Kurulu, Dünya Tasavvuf Birliği, Uluslararası İslâmî Davet Derneği ve Uluslararası İslâm Âlimleri Birliği gibi önemli kuruluşların bir parçası olmuştur.

Ayrıca Mısır, Libya ve Rusya gibi ülkeler tarafından çeşitli onur nişanları ve mükâfatlarla ödüllendirilmiştir. Çeçenistan’da barışın sağlanmasında büyük rol oynayan Ahmet Kadirov’un da hocası olan Şeyh Muhammed Sadık, aynı zamanda Kuveyt’teki Vasatiyye Uluslararası Merkezi'nin aktif üyelerinden biriydi.

Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf’un Eserleri

Şeyh Muhammed Sadık, yüzü aşkın eser kaleme almış büyük bir ilim adamıdır. Yazdığı kitaplar sadece bir alana değil; tefsirden hadise, fıkıhtan kelâma ve tasavvufa kadar hemen tüm İslâmî ilimleri kapsayacak genişliktedir.

Özellikle Kur’an ilimleri sahasında öne çıkan bazı önemli eserleri şunlardır: 6 ciltlik Tefsîr-i Hilâl, Kur’an İlimleri ve Kur’an-ı Kerim ve Özbek Dilindeki Manâları Tercümesi.

Onun eserleri yalnızca Özbekistan ve Orta Asya’da değil, aynı zamanda Rusya Federasyonu’ndaki Müslümanlar arasında da tanınmakta ve okunmaktadır. Ayrıca İman adlı kitabı Türkiye’de Türkçeye tercüme edilmiş ve yayınlanmıştır.

Bugün Özbekistan’da en çok okunan, en çok yayımlanan kitapların büyük bir kısmı hiç abartmadan onun eserleridir. Bunun birkaç temel sebebi var:

Birincisi, bölgede hâkim olan Ehl-i sünnet ve’l-cemaat mezhebinde ciddi bir ilmî otoriteye sahip olması,

İkincisi, halkın ona güven duyması ve söylediklerine itimat etmesi,

Üçüncüsü ise hayatını İslâmî meseleleri çözmeye ve bu yolda eserler üretmeye adamış olmasıdır.
Ayrıca yazdığı eserlerin halk tarafından kolaylıkla anlaşılması ve benimsenmesi de onun kitaplarına olan ilgiyi sürekli canlı tutmuştur.

Akaid ve Kelâm Alanındaki Çalışmaları

Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf, akaid ve kelâm ilmi üzerine özellikle Mâtürîdî gelenek çerçevesinde birçok kıymetli eser kaleme almıştır.

Bunlar arasında İman, Akaid İlmi ve Ona Bağlı Meseleler, Sünnî Akîdeler ve Akidetü’t-Tahâviyye Şerhi’nin özeti, Hidayet İmami gibi çalışmalar vardır.

İman adlı eseri, Şeyh Muhammed Sadık’ın ilk telif kitabı olma özelliğini taşır. 1991 yılında yazılan bu eserde; İslâm’ın ne anlama geldiği, Aklın İslâm’daki yeri, Varlığın değişmez yasaları, Allah’ın varlığı, Şefaat, Ruh, Kader ve insanın iradesi gibi temel inanç konularını ele almaktadır. Müellifin söz konusu eseri, 2013 yılında Rusçaya tercüme edilmiştir. Aynı eser, Türkçeye de çevrilerek yayımlanmıştır.

“Akaid İlmi ve Ona Bağlı Meseleler” Eseri Bu eserinde Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf, kelâm ilminin nasıl ortaya çıktığını ve zamanla nasıl geliştiğini anlatıyor. Ayrıca, İslâm tarihinde öne çıkan akîdevî fırkalar, İslâm felsefesi ve filozofları, kelâm ile felsefe arasındaki farklar gibi önemli başlıkları işliyor. Eserin dikkat çeken yönlerinden biri de Eş‘arî, Mâtürîdî, Taftazânî, Ebû Hanîfe ve Gazâlî gibi büyük düşünürlerin hayatları, eserleri ve bu alandaki görüşlerine ayrılan bölümler. Bunların yanında, Allah’ın isim ve sıfatları gibi klasik akaid konularına ve Ehl-i sünnet mezhebinin temel esaslarına da geniş yer verilmiş.

Sünnî Akîdeler Eseri: Şeyh Muhammed Sadık’ın önemli çalışmalarından biri de Sünnî Akîdeler adlı eseridir. Bu kitap, itikadî meseleleri herkesin anlayabileceği sade bir dille anlatmayı amaçlamaktadır. Kitapta altı ana başlık altında meseleler ele alınmıştır: Akîde ve Onun Esasları, İlahiyat, Nübüvvet, Kevniyyât, Gaybiyyât, Çeşitli Meseleler.

Eser, bir Müslüman’ın hayat anlayışı ile sağlam bir inanç yapısı arasındaki ilişkiye dikkat çeker. Ehl-i sünnet akîdesinin özü, akaid ilminin amacı ve diğer mezheplerle farkları sade bir dille anlatılmıştır. Dört bölümden oluşan bu kapsamlı çalışmada, örneğin: Akaid nedir? Akaid ilmi nasıl ortaya çıkmıştır? İmam Mâtürîdî kimdir? Allah’ın varlığı nasıl ispatlanır? Nübüvvetin mahiyeti nedir? Vahiy ne demektir? gibi temel konular ayrıntılı şekilde ele alınır. Yazar, bu eserinde İbn Kesîr Tefsiri, Safvetü’t-Tefâsîr ve el-Esâs fi’s-Sünne dâhil olmak üzere 60’e yakın kaynaktan yararlanmıştır.

Akidetü’t-Tahâviyye Şerhi’inin Özeti: Bu eser, Pakistanlı âlim Muhammed Enver el-Bedahşânî’nin yazdığı Akidetü’t-Tahâviyye Şerhi adlı kitabın, Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf tarafından hem tercüme edilip hem de şerhedilmiş hâlidir. Kitapta şu konular detaylı bir şekilde ele alınır: Akaid ilminin konusu ve amacı, İman ve tevhid kavramları, Tevhidin dereceleri, Te’vil meselesi, Kulun kudreti (istitaat), Meleklerin koruyuculuğu, Keramet anlayışı, Bozuk inançlar ve bidat fırkalar. Eser, hem muhtevası hem de sade ve anlaşılır anlatımıyla dikkat çeker.

Hidâyet İmamı: İmam Ebû Mansûr Mâtürîdî Eseri: Şeyh Muhammed Sadık Muhammed Yusuf’un kaleme aldığı bu eser Ebû Mansûr Mâtürîdî’nin hayatı, yaşadığı dönem, ilmî faaliyeti ve fikir dünyasını ele almaktadır. Kitapta, Kelâm ilminin nasıl adlandırıldığı, O dönemde yaygın olan mezhebî-fikrî tartışmalar, Mu‘tezile ve Karmatîler gibi fırkalarla mücadele, Mâtürîdîlik ile Eş‘arîlik arasındaki farklar gibi konulara ayrıntılı şekilde değinilmektedir.

Müellif, İmam Mâtürîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd adlı eserine özel bir yer ayırır. Bu eserin, hem Mu‘tezile’ye karşı en eski reddiyelerden biri olduğunu hem de İslâm düşüncesinde “mârifet” teorisini ilk kez ele alan kaynaklardan biri olduğunu vurgular.

Eserde ayrıca, Mâtürîdî geleneğini sürdüren âlimlere de yer verilir. Bunlar arasında: Pezdevî, Ebü’l-Muîn Nesefî, Ebû Hafs Nesefî, Sa‘duddîn Teftâzânî, İbnü’l-Hümâm Kemâleddîn Beyâzî gibi isimler yer alır. Kitapta İmam Mâtürîdî’nin şu önemli eserlerine de değinilir: Kitâbü’t-Tevhîd, Kitâbü’l-Makalât, Kitâbü’r-Reddi alâ’l-Karâmita, Kitâbü’r-Reddi alâ’r-Râfıza. Ayrıca, Mâtürîdî’nin Mu‘tezile’ye yönelik reddiyeleri ve tartışmalı meselelerde ortaya koyduğu deliller de bahseder.

Şeyh Muhammed Sâdık Muhammed Yusuf, Sovyet sonrası Orta Asya’da İslâmî hayatın yeniden inşasında önemli bir rol üstlenmiş, hem ilmiyle hem de duruşuyla öncülük etmiş büyük bir âlimdir.

Özbekistan’ın ilk müftüsü olarak görev yapmış, tefsirden akaide, kelâmdan fıkha kadar birçok alanda kalıcı eserler vermiştir. Hem halkın güvenini kazanmış hem de ümmetin ilmî yönelişine yön vermiştir.

Hayatını İslâmî ilimlerin ihyasına, mezhepsiz ve Ehli-Sünnet dışı akımlarla mücadeleye adamış, sahih Ehl-i sünnet inancını hem eserleriyle hem de fikirleriyle kararlılıkla savunmuştur.